Michelle van Dijk

We genoten van een zonnetje in de middagpauze. Het is meivakantie, maar meer dan honderd leerlingen kwamen naar school voor lenteschool of examentraining. Onze school biedt examenleerlingen een gratis studieplek, begeleide studiedagen voor een vriendenprijsje (€ 20,- omdat docenten wel extra werken in de meivakantie en om niet opdagen te voorkomen), maar is ook locatie voor een commerciële aanbieder van examentrainingen.

Met mijn collega besprak ik wat we deden op onze studiedagen (vriendenprijs Nederlands/scheikunde), waar we leerlingen nog mee konden helpen en zo kwamen we ook op nut en noodzaak van commerciële of gratis trainingen in het geheel. Ik gooide er een ‘vroeger was het beter’ in: ‘Niemand ging vroeger naar een examentraining.’ Een zesdeklasser op het bankje reageerde: ‘Dat zei mijn moeder ook.’

Ouders hebben altijd gelijk, toch kopen ouders deze examentrainingen in. En ik ben het er persoonlijk ongelofelijk mee oneens dat mijn school de commerciële examentrainingen aanbiedt, toch doen we dit (want de school is niet van mij persoonlijk…). De trainingsinstituten hebben zich succesvol in de markt geplaatst door de vraag te creëren bij ouders en leerlingen en zelfs bij scholen. Scholen zeggen: ‘Ze gaan die trainingen toch wel doen, waarom dan niet bij ons, op een vertrouwde plek.’ Ouders weten vaak dat het meer een duwtje in de rug is, wat zelfvertrouwen inkopen, maar gunnen hun kind dat zelfvertrouwen. De kinderen zelf geloven volgens mij steeds vaker dat het echt nodig is.

Voordat ik ga zeggen dat het echt niet nodig is en dat we er allemaal à la minute mee zouden moeten kappen, met het complete schaduwonderwijs van examentraining, bijles en huiswerkbegeleiding, wil ik eerst in alle oprechtheid de positieve kanten van de examentrainers noemen. Zo wil ik verklappen dat tegenover de marktwerking en het commerciële karakter iets moois staat; vrijwel alle spelers op de markt bieden scholen ook een paar gratis plekken aan. Dus: mogen wij op jouw locatie trainen, dan kunnen een paar leerlingen gratis meedoen. De school kiest de leerlingen die nog wel wat steun kunnen gebruiken, maar daar zelf (om financiële redenen) niet voor kiezen. Daarmee is hun bereik groter dan echt alleen de dikke portemonnees. De instituten hebben inmiddels wat jaren ervaring en richten zich specifiek op het eindexamen, inclusief doordacht lesmateriaal en trainers die geschoold worden in alle tips & trucs. Die trainers zijn vaak studenten in hun examenvak of leraren in opleiding: leuke, betrokken en energieke types. Ik hoop van harte dat zij in het onderwijs blijven en dan is deze bijbaan een mooie opstap. En laten we eerlijk zijn, wie er ook met leerlingen aan de slag gaat, als je met 1 (trainer) op maximaal 6 (leerlingen) werkt, dan heb je nu eenmaal een situatie die in het gewone onderwijs niet kan, veel te duur is, dus luxe, maar waarbij je ook altijd wel effect mag verwachten en we willen allemaal dat iedereen slaagt.

Maar het is een krankzinnige ontwikkeling dat we zijn gaan geloven dat schaduwonderwijs ook nodig is.

Kom op: de kinderen zijn vier, vijf, zes jaar lang bezig – in de ideale wereld altijd met een bevoegde docent, maar in de praktijk (2016) is dat zo in tachtig tot negentig procent van de lessen. Ze hebben alle leerstof al gehad en zijn op het eindpunt gekomen. Die bevoegde bovenbouwdocent heeft een academische studie gedaan in het schoolvak en een educatieve master of een postdoc. Zeg maar: vijf jaar studie in het vak. Deze docent kijkt ook echt examens na en begeleidt jaar in jaar uit leerlingen naar het einddoel, weet dankzij ervaring welke fouten ze maken, kan dat in één oogopslag in een antwoord zien en heeft het bovenbouwprogramma met andere zeer deskundige collega’s ingericht. Als je als leerling al die jaren mee hebt gedaan, of zelfs als je af en toe een jaartje wat minder goed werkte, maar je bent op dit punt gekomen en je hebt in je examenjaar meegedaan in de les en je huiswerk gedaan en schoolexamens, allemaal in het uitgekiende programma van je docenten, dan kun je die laatste stappen naar de finish wel zelf.

Maar wat doet dat schaduwonderwijs met de leerlingen, wat doet het met ons onderwijs? Het is toch een idiote gedachte dat er kinderen zijn die met citotoetstraining, huiswerkbegeleiding, bijles, lenteschool en examentraining hun diploma halen… om dan bijvoorbeeld dankzij een selectietraining bij een bepaalde studie binnen te komen, waar gelukkig wat minder tijdsdruk is als ouders maar blijven betalen – en mensen kunnen op die manier een academische titel halen en straks jouw advocaat, dokter, architect zijn! Als we op die manier tijd en aandacht en zelfvertrouwen en discipline inkopen, wat kan de jongvolwassene dan nog echt zelf?

Iedere leraar kent het voorbeeld van de leerling die even, of wel vaker, zit te niksen in de les. En je zegt dat de leerling aan de slag moet en de leerling antwoordt: ‘Ik doe het op huiswerkbegeleiding.’ Of, ook altijd leuk, de fouten van de bijlesdocent rechtbreien (spelling in klas 2, ik zeg dat iets fout is, leerling: ‘maar mijn bijlesjuf zegt dat het goed is’). Bijlesleraren vragen toetsen mee naar huis zodat zij de foutenanalyse kunnen doen die ook in de klas of zelfs in een pauze met de docent gedaan kan worden. In de week voor de meivakantie komen veel zesdeklassers niet naar school voor de laatste examenlessen, want ze gaan naar examentraining. Dat vind ik allemaal beledigend voor de bekwame docenten die wel dat totale programma op het gepaste niveau hebben geboden, maar oké, wij zijn niet van suiker; het punt is dat leerlingen (en ouders?) lijken te denken dat ze beter leren buiten school. ‘Mijn bijlesleraar legt het beter uit,’ hoor ik wel eens, terwijl ik dan van de vakdocent weet dat de betreffende leerling nog nooit om extra uitleg gevraagd heeft. Die trainer buiten school is zelden beter geschoold en is niet beter thuis in het (examen)programma dan de eigen vakdocent, dus het enige duidelijke verschil waaruit een positief effect verwacht kan worden, is het verschil in schaal: 1 op maximaal 6 of 1 op 30. Is dat erg? Nou ja, alle positieve effecten van groepsonderwijs (interactie, variatie in werkvormen, meer activerend onderwijs, van elkaar leren) vervallen. En het kind leert te werken omdat je aan privéonderwijs niet kunt ontsnappen, je kunt niet zoals in een groep van 30 even uit het raam staren, poppetjes tekenen in je schrift of ‘ik weet het niet’ zeggen bij een beurt in de hoop dat de leraar omwille van de tijd naar een ander gaat. Wat voor motivatie is dat? Het is geen inhoudelijke motivatie of een echte wil om het te begrijpen omdat je verder wilt komen op school, het is discipline tegen betaling. Vroeger zat ik naast mijn broertje als hij huiswerk moest maken. Na elk rijtje sommetjes gaf ik hem een dropje. Dit is wat het is: ouders kopen discipline in omdat ze zelf hun kind niet willen drillen – en daar kan ik me echt heel goed iets bij voorstellen, pubers zijn niet altijd gezellig tegen hun ouders. Maar de ironie is dat kinderen vervolgens de aandacht op school laten verslappen en er niet beter van gaan leren. De ironie van examentraining is dat je zelfvertrouwen inkoopt dat nodig is omdat iedereen is gaan geloven dat je het zonder examentraining niet kan en iedereen daar dus onzeker van wordt. Het is een belachelijke maalstroom waar leraren niet uit weg kunnen roeien.

Wat doet het met een samenleving? Er zijn leerlingen die toegang hebben tot dit schaduwonderwijs en leerlingen die geen toegang hebben, want er hangt een prijskaartje aan. Zo simpel is het. De segregatie (naar opleiding en inkomen ouders) in het onderwijs neemt de laatste jaren alleen maar toe, terwijl de markt voor schaduwonderwijs gigantisch is geworden. Het kind met een plusplus-thuissituatie (zo noem ik het maar even: hoog inkomen, hoog opleidingsniveau ouders) heeft ongelofelijk veel voordelen: ouders kunnen thuis al beter steunen, want ze zijn zelf geschoold en spreken in scholige taal met hun kinderen, lezen voor vanaf babyleeftijd etc. Deze kinderen worden hoger ingeschat door de leraar op de basisschool dan de eindtoets soms rechtvaardigt, maar sinds 2015 is dat advies (en niet de eindtoets) leidend. En als de leraar geen hoog advies geeft – al dan niet ten onrechte – hebben deze ouders de kennis en de middelen om daar ook echt tegen te ageren; waarschijnlijk hebben ze dat al lang gedaan. Dan wordt het voor de leerling pittig in het voortgezet onderwijs, maar gelukkig is daar de bijlesleraar en de huiswerkbegeleiding. Wanneer dit kind een leerprobleem heeft, dyslexie of faalangst of hoogbegaafdheid, staan de remedial teachers uiteraard klaar, ook als de leraar het (nog) niet nodig vindt, dan regelen ouders die hulp zelf, een diagnose, etc. De opstandige puberjongen met laaggeschoolde ouders die iets te druk is in de klas want hij verveelt zich zo, heeft ‘thuis weinig steun’, ‘gedrag is niet acceptabel’, ‘heeft geen vwo-mentaliteit’, ‘is beter op zijn plek op de havo’ en stroomt af. Dat is het effect van die ongelijke kansen. En als er in het onderwijs geen gelijke kansen zijn, dan hebben jongvolwassenen geen gelijke kansen op de arbeidsmarkt en in de start van hun volwassen leven; alleen maar schade voor individuen en samenleving. Natuurlijk snap ik dat ouders hun kind alle voordelen willen geven – je gaat niet stoppen met voorlezen opdat andere kinderen meer kansen hebben – maar dan wil ik (en dat lijkt mij ook het eerste streven van een Minister van Onderwijs) dat alle kinderen al die kansen hebben en dat elke barrière die er in dat opzicht is, moet verdwijnen.

Het schaduwonderwijs lijkt mij een duidelijke barrière en dus horen scholen het schaduwonderwijs niet te faciliteren.

Wat we wel zouden moeten doen: op elke school een puik plan starten waarin maatwerk en kleinschaligere lesuurtjes mogelijk zijn wanneer leerlingen dat echt nodig hebben. Hmm, maar wie dat moet betalen? Ouders, op basis van verdeling naar inkomen wellicht… Dat doen ze nu toch ook al?

Lees ook het naschrift: ‘Het is tijd voor een veel grotere beweging waarin we de pijnpunten benoemen en de oplossingen formuleren. En het werkt niet als dat op één school gebeurt, dat is nu juist het probleem, de grote verschillen tussen scholen.’