De stad N voor het eerst lezen, dat is zoiets als een ontmaagding. Je denkt, onderwijl en achteraf ‘oké, nou en, wat is er nou zo bijzonder leuk aan?’ maar dan blijkt er toch nog bijzonder veel lol aan te beleven als je de oefening met aandacht en steeds meer ervaring herhaalt.
De stad N van Leonid Dobytsjin verscheen in 1935 en er is zojuist een nieuwe vertaling verschenen van Arie van der Ent. Dobytsjin is een mysterieus schrijver met een klein oeuvre; hij pleegde zelfmoord vlak nadat hij zware kritiek op zijn werk had gekregen. Zijn werk is high density in z’n puurste vorm. Elk woord, elke zin is belangrijk. Dat is zwaar lezen, maar toch ook niet. Je kunt het boekje steeds weer lezen en dan steeds iets nieuws ontdekken. Voor wie daaraan gaat beginnen, heb ik een paar aandachtspunten.
Ten eerste: toen ik begon te lezen, had ik het nawoord van Arie van der Ent nog niet gelezen. Ik zat ook middenin een ander boek, namelijk Solange van Marie Darrieussecq. In Solange is de ik-persoon een meisje van een jaar of tien (als het boek begint). De verteller is (net als in De stad N) een scherp observator, een meisje dat alles beredeneert: geloof, vriendschap, en – dat is dan een groot verschil met De stad N – heel veel seks. Wat er vervolgens gebeurde, is dat ik dacht – misschien door Solange, misschien om heel andere redenen – dat de verteller in Dobytsjins werk een meisje was. Misschien wel omdat ik een meisje ben? Zeker ook omdat de verteller over vriendschappen praat alsof ze monogame relaties zijn. Als hij Andrej voor het eerst ontmoet, staat er: ‘Ik wilde vrienden met hem worden, maar mijn trouw aan Serge weerhield mij.’ En ook hoor je hem verzuchten: ‘Serge, Serge, Serge, ach, Serge.’
Nu kun je deze gehele observatie aan mijn onnozelheid wijten, maar interessant is het, want er zijn maar weinig boeken waarin je zo’n denkfout lang vol kunt houden. Het zegt iets over het karakter van de verteller: het is een jongen die zich zeer bewust is van relaties en vriendschappen, meer dan je zou verwachten bij een jongen van die leeftijd.
Ten tweede: het boek staat wel bekend om zijn rake schets van de kleinburgerlijkheid. En is het heel erg gek dat de kleine jongen zijn hersens breekt over de correcte omgang met anderen, als de moeder voortdurend commentaar geeft? Stefania is ‘een sloerie’, anderen moet hij mijden omdat zij het verkeerde geloof aanhangen, volgens zijn moeder. Hier gebeurt ook tussen de ouders iets interessants: de moeder bloeit op van de omgang met de rijkere familie Karmanov. Het lijkt erop dat zij graag in hogere kringen zou verkeren, dat zij haar zoon daar ook in mee wil trekken. De vader moet daar niets van weten. Misschien ziet de moeder het als haar levenstaak om hogerop te komen in dit leven en probeert zij dat door sociaal netwerken te bereiken, terwijl de vader niet anders kan dan heel hard werken om überhaupt te zijn waar ze nu zijn.
Tot slot, het slot – dat vind ik mooi. Het slot is een soort ‘Ali Baba en de veertig rovers’.* De hoofdpersoon zegt in het boek wel eens iets over zijn slechte zicht, maar aan het eind van een verhaal krijgt hij een bril. Dan ziet hij de wereld ineens scherp, en ook: anders. Had hij alles daarvoor verkeerd gezien? vraagt hij zich af. Met die gedachte eindigt het boek, maar niet de leeservaring. Immers, als hij alles verkeerd heeft gezien, dan hebben wij door zijn ogen ook alles verkeerd gezien. Terug naar het begin om alles nog eens beter te lezen – dat is precies wat je met dit boek moet doen.
* Ken je het verhaal van Ali Baba en de veertig rovers niet? Let op. Het is een spannend verhaal, vertel het bij een kampvuur. Luister goed… Het was nacht. Pikdonkere nacht. Ali Baba en zijn veertig rovers zaten rond een kampvuur. OPEENS zei een van de veertig rovers: ‘Luister… ik ken een spannend verhaal…. Het was nacht. Pikdonkere nacht. Ali Baba en zijn veertig rovers zaten rond een kampvuur. OPEENS zei een van de veertig rovers: ‘Luister… ik ken een spannend verhaal…. Het was nacht. etc.
Michelle van Dijk 