Michelle van Dijk

Tieners lezen toch al niet en dan moeten ze óók nog verplicht onmogelijke boeken gaan lezen…! Een herkenbare frustratie? Dan heb je waarschijnlijk zo’n heerlijk (pre-)puberexemplaar in huis en volg je de discussie hierover – die vooral gevoerd wordt door mensen buiten het onderwijs. Niemand vraagt ooit aan de scheikundeleraar of de lessen wat leuker en makkelijker kunnen en de leeslijst in Nederland ís niet verplicht, maar ik ben als leraar Nederlands niet geïnteresseerd in een welles-nietes. Liever heb ik het over de vraag: hoe krijgen ouders hun kinderen weer aan het lezen? Het is namelijk ontzettend goed voor tieners om dat wél te doen.

Ik vertaal in dit stuk de kennis over lezen en over de werking van het puberbrein naar praktische tips. Een disclaimer vooraf: de praktijk van boeken lezen is geen worstjesfabriek. We kunnen nooit garanderen dat je met een vaste hoeveelheid ingrediënten altijd dezelfde uitkomst hebt. In de opvoeding geldt ook zelden one size fits all.Word je van lezen een beter mens? Hoe schadelijk is schermtijd zonder toezicht nou echt voor kinderen? Kijk, ik kan ook niet garanderen dat iemand die elke dag wortels eet langer leeft dan iemand die elke dag frikandellen eet; toch twijfelen weinig ouders over dergelijke keuzes. Er is misschien veel dat we niet zeker weten, maar onze kinderen zijn geen proefkonijnen (over wortels gesproken), dus laten we eens kijken naar wat we wél weten.

Waarom lezen tieners steeds minder? Daar worden vele oorzaken voor gegeven, ten eerste: tieners hebben geen motivatie voor fictie lezen zodra het verplicht is en/of geen motivatie voor lezen in het geheel door het begrijpend lezen, oftewel ‘het komt door school’. Begrijp me niet verkeerd, ik vat het als leraar niet persoonlijk op… Maar het verplichte lezen is er pas echt in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs; op de basisschool gaan kinderen al minder lezen. Begrijpend lezen heeft een slechte naam, maar uit onderzoek blijkt dat een bespreking van literaire teksten (in feite ook begrijpend lezen!) juist ook het zakelijk tekstbegrip van leerlingen verbeteren. Leerlingen geven zelf aan dat ze meer concentratie en begrip best goede argumenten vinden om literatuur te lezen. En we weten: goed kúnnen lezen zorgt voor leesplezier, niet andersom.

Als leraar en als ouder zie ik het als volgt: je helpt je kind niet door bij een uitdagende taak (hardop) te beweren dat de school te veel vraagt of het verkeerd aanpakt. Dat werkt bij wiskunde en Duits ook niet. Dus een eerste tip: steun je kind bij het lezen voor school zoals je dat doet bij ander huiswerk en vraag de docent om advies als het niet lukt.   

Een tweede oorzaak en probleem: tieners vinden geen (actuele) boeken die hen aanspreken. Ze komen niet in bibliotheek of boekhandel en media(-algoritmes) bieden geen boeken aan. Boeken zijn geen gemene deler: ze praten onderling liever over series. Sociale media, muziek en series zijn toegankelijker, laagdrempeliger, kosten geen moeite en geld. Dat is allemaal waar en dit probleem zouden we wat mij betreft gezamenlijk moeten oppakken, dus: (groot)ouders, scholen, bibliotheken, buurthuizen, beleidsmakers. Ik heb het eerder gezegd in een lezing voor leraren: we moeten de toegang naar jeugdliteratuur voor ouders en kinderen net zo laagdrempelig, aantrekkelijk, goedkoop en overal aanwezig maken voor iedereen, dus ook online – als de Zoete Zusjes zijn. (Ik weet dat de Zoete Zusjes zich niet op tieners richten, maar het allitereert zo lekker en jullie snappen het wel.) Ik wil voor elke tiener een drempelloze onvermijdelijke verleiding tot lezen. Hoe we dat aanbod kunnen verbeteren, beschreef ik ook al eerder.

Maar ik wil het nu echt over je puberexemplaar thuis hebben, dus daarom een tweede tip voor ouders: creëer dat aanbod zelf, fysiek in huis. Haal boeken uit de bibliotheek, uit een tweedehands boekenwinkel (de kringloop!), of koop een mooi boek voor een verjaardag. Maak je kind lid van de bieb (gratis tot 18, vaak nog langer) en ontdek samen de onlinebibliotheek.nl (gratis bij je lidmaatschap). Ontdek dan ook luisterboeken, tip: lees met de tekst er ook nog bij, dan blijft het beter hangen. Lees voor. Ja, echt, voorlezen is niet alleen voor kleuters, ik heb hele examenklassen voorgelezen en het werkt!

Een andere oorzaak voor de leeshaat, of -fobie, of ‘matige interesse’ van tieners voor het boek: ze hebben onvoldoende rust, concentratie en energie en te veel afleiding om te beginnen. Dus laten we eens in het puberbrein duiken. Daar weten we steeds meer van, onder andere dankzij onderzoek van Eveline Crone, hoogleraar ontwikkelingsneurowetenschap. Vanaf een jaar of vijftien gaan tieners abstracter naar zichzelf kijken, nadenken over hun identiteit. In haar boek Het sociale brein van de puber (aanrader!) beschrijft ze dat de sociale ontwikkeling van een puber ontzettend belangrijk is. Het gaat om ergens bij horen, een goed zelfbeeld creëren, leren je in het perspectief van een ander te verplaatsen, leren relativeren. Dit kost veel energie en is belangrijker voor het tienerbrein dan het ontwikkelen van cognitieve vaardigheden.

Vanaf jonge leeftijd al kunnen verhalen hierbij helpen. Je leert je met ‘magisch denken’ en het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid (al vanaf zes jaar) verhouden tot de werkelijkheid, tot de anderen en tot jezelf. In een verhaal verplaats je je in een ander; literaire teksten zorgen door de complexe, meerdimensionale karakters en door de emotiebeleving voor meer empathie bij de lezer dan teksten zonder de literaire elementen. Sterker nog, hoe meer literair taalgebruik, zoals rijmvormen en beeldspraak, hoe meer empathie, blijkt uit onderzoek. 

Als je hersenen een situatie al kennen, dan kun je daar beter mee omgaan. Door boeken denk je na over jezelf en anderen, het is een soort ervaringsleren: je maakt iets mee, maar op een veilige manier. Uit onderzoek blijkt dat een brein bij een verhaal bijna dezelfde leerprocessen heeft als in het echte leven. Volgens Engels onderzoek kun je wat dat betreft zelfs beter Shakespeare dan zelfhulpboeken lezen! Jezelf herkennen in een hoofdpersoon of samen over boeken praten versterkt ook je sense of belonging. Het puberbrein heeft dit alles nodig, of eigenlijk heeft iedereen het nodig, want het zijn sterke elementen van mentale weerbaarheid.

Het is dus ontzettend waardevol om jongeren die noodzakelijke sociale ontwikkeling via boeken te laten beleven, maar hoe stimuleer je juist dat element? Tip: laat ze boeken lezen waarin ze zichzelf herkennen en op een veilige manier de wereld ontdekken die ze interessant en spannend vinden. Kijk goed rond op lezenvoordelijst.nl, maar ook in boekhandel en bibliotheek; zoek boeken op thema, bijvoorbeeld. Laat ze met hun leeftijdgenoten over boeken praten, samen hetzelfde boek lezen. Start een leesclub! Wat, dat doen ouders toch niet? Nou, soms wel: leesclub Nescio werd een succesvolle jongensleesclub.  

Als je het over pubers hebt, heb je het ook over hormonen: het puberbrein is volop in ontwikkeling en wordt extra geprikkeld door die hormonen. Om te beginnen met dopamine, het stofje dat ons een heerlijk gevoel van geluk geeft, beloning, motivatie. Je kunt het krijgen van een warme douche, likes op sociale media, shoppen bij de Action. Die kick van euforie kan verslavend zijn, zeker voor tieners dus. Makers van games, apps en sociale media weten dat ook…

Stimuleer dopamine bij het lezen met een leeschallenge (elke dag een aantal minuten, of een hoofdstukje), maar ook met een vaste leesroutine (een vast moment op de dag, doe het zelf ook!), oftewel: laat je kind ervaren dat het heel goed voelt als je een voorgenomen (klein) doel behaalt. Probeer de snelle kicks online enigszins te beperken of praat er met je tiener over; het kan al helpen dat ze weten hoe het werkt en ook hier geldt: probeer ook als volwassene het goede voorbeeld te geven.

Een positieve aanpak bij het lezen helpt ook voor de andere hormonen: je creëert meer van het gelukshormoon serotonine door ontspanning en sociale interactie – zei iemand leesclub? Stress verlaag je sowieso door rustmomenten in te plannen, even alleen met een boek. Maak van de leesroutine een heerlijk leesritueel in een fijne stoel. Kopje thee en stukje chocola erbij – pure chocola stimuleert endorfine, het lachhormoon, dat ook heel goed werkt bij hardop lachen, dus haal ook grappige boeken in huis! Oxytocine, het knuffelhormoon, is bekend van fysiek knuffelen, maar we ontwikkelen het ook door oogcontact, complimenten, of de kat op schoot! Misschien vind je dit allemaal een beetje vergezocht… maar als we appmakers wel misbruik laten maken van de puberale hormoondrang, waarom zouden wij dat dan niet doen? Geef tieners een goed gevoel, help ze over de drempel en steun ze in hun dagelijkse leeservaring.

Moet je je als ouder dan helemaal niet druk maken over wát ze lezen? Ik heb hierboven een paar keer genoemd dat literaire teksten meer effect hebben op de ontwikkeling van het brein. Bij diep lezen van papier schijn je veel meer actieve delen in de hersenen te hebben dan bij het lezen van online media en fictie lezen is beter voor de gezondheid dan het lezen van kranten en tijdschriften. Dus het is een goed idee om goede boeken te lezen. Denk bijvoorbeeld aan de genomineerden en prijswinnaars van het Beste Boek voor Jongeren, de Zilveren Griffel (twaalf tot vijftien jaar), de Inktaap of kijk op www.lezenvoordelijst.nl waar je boeken op leeftijd, niveau en thema kunt kiezen.  

Heel fijn allemaal, maar wat als jouw kind het gewoon niet kan of wil? Dan ben je in de eerste plaats ouder. Je zoekt samen naar een fijne leeservaring. We weten dat leerlingen die vaker hebben als zij een boek vinden dankzij persoonlijke boekentips, met hoofdpersonen in wie zij zich herkennen. Vraag boekentips aan de leraar Nederlands, maar bedenk samen hoe het lezen ook echt gaat lukken. Met audioboek? Samen een boekverfilming kijken en daarna het boek lezen? Eerst eens even de laatste leuke boeken van groep 8 lezen, voor je een stap verder gaat? Een graphic novel / manga? Praat over boeken, thuis mag iedereen gewoon z’n mening geven. Het is niet voor een cijfer. Maar het is wel goed voor je. En stiekem best leuk.