Michelle van Dijk

We keken op Netflix Sherlock, het vierde seizoen van de terecht veelgeprezen serie met Benedict Cumberbatch als eigentijdse en uiteraard eigenzinnige Sherlock Holmes. In de eerste aflevering (van seizoen 4) is het verhaal van ‘de koopman in Samarra’ een rode draad en Leitmotiv.

(geen Sherlock-spoilers)

There was once a merchant in the famous market of Bagdad. One day he saw a stranger looking at him in surprise. He knew that this stranger was Death. Paled and trembling the merchant fled the marketplace and made his way many many miles onto the city of Samarra. But when at last he came to Samarra, the merchant saw, waiting for him, the grim figure of Death. ‘Why did you look surprised when you saw me this morning in Bagdad?’ ‘Because,’ said Death, ‘I had an appointment with you tonight, in Samarra.’

Een beetje docent Nederlands denkt dan aan het gedicht van Van Eyck.

De tuinman en de dood

Een Perzisch edelman
Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: “Heer, Heer, éen ogenblik!

Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.

Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant,
Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.

Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan,
Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!” –

Van middag (lang reeds was hij heengespoed)
Heb ik in ’t cederpark de Dood ontmoet.

“Waarom,” zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,
“Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?”

Glimlachend antwoordt hij: “Geen dreiging was ‘t,
Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast,

Toen ‘k ’s morgens hier nog stil aan ’t werk zag staan,
Die ‘k ’s avonds halen moest te Ispahaan.”

P.N. van Eyck
In: Herwaarts, 1939.

Wat mij verraste toen ik Sherlock keek en zo een Engelstalige versie van dit verhaal tegenkwam – Sherlock bespreekt dit met zijn broer, die hem eraan herinnert dat Sherlock als kind een alternatief bedacht waarbij de koopman (sic, niet zijn tuinman of knecht) ontkomt – was dat de Dood zijn doelwit kwam halen in Samarra, niet in Ispahaan. Ik wist al dat Van Eyck het verhaal niet zelf bedacht had en dat het een eeuwenoud verhaal is uit de vertelcultuur van het Midden-Oosten, maar blijkbaar zijn er dus meerdere versies, met verschillende plaatsnamen?

Ja, dat klopt. Van Eyck baseerde zich op een roman van de Franse Jean Cocteau, die drie jaar eerder in Le grand écart het verhaal van tuinman en dood in Ispahaan voorbij liet komen. Van Eyck nam dit verhaal één op één over, hij zette het alleen op rijm. (Lees er hier meer over, met vertaalde versie van Cocteau.) In de Engelstalige literatuur werd het verhaal bekend met een versie van W. Somerset Maugham, in 1933, hier volledig te lezen. Ik heb niet kunnen vinden wat de bronnen zijn van Somerset Maugham, maar wat opvalt: wel degelijk is er hier sprake van koopman én knecht (zoals ook bij Van Eyck en Cocteau: de edelman en zijn tuinman), er is een startlocatie in het verhaal (Bagdad), Ispahaan is Samarra geworden en: de dood is een vrouw.

Maakt het iets uit, Isfahan of Samarra? Ruim negenhonderd kilometer. Maakt het voor Sherlock uit? Nee, natuurlijk niet. Het gaat immers om de fatalistische boodschap: aan de dood (of aan je lot) kun je niet ontsnappen. Voor het mooie hadden ze bij Sherlock wel van de dood een vrouw kunnen maken, net als Somerset Maugham deed. Blijkbaar is zijn versie toch niet echt klassiek geworden in de Engelse cultuur. Ook in de moderne vertelcultuur wijzigen eeuwenoude verhalen nog.