Van de ene op de andere dag begon haar moeder haar bewegingsvrijheid in te perken en te strooien met ge- en verboden. Plotseling moest ze letten op haar bewegingen en gedrag, haar blik neerslaan als ze door het dorp liep, netjes en kuis zitten, niet als eerste aan tafel schuiven voor het avondmaal, rustig eten en niet inhalig zijn – allemaal dingen die de jongens in het dorp nooit worden opgelegd.
‘En steeds wanneer ik vroeg naar de reden van het gebod, zei mijn moeder: “Omdat je een meisje bent.” Het was telkens hetzelfde. “Omdat je een meisje bent, moet je…”, “Omdat je een meisje bent, mag je niet…” Ze liet het klinken alsof ze me strafte vanwege het feit dat ik een meisje was.’
Ik las dit weekend Mijn moeders strijd van Murat Isik. Vorig jaar schreef Isik het Boekenweekessay over zijn moeder, die vanuit een conservatief dorpje in Turkije uiteindelijk in Amsterdam Bijlmer terecht kwam. Maar hij had nog meer te vertellen en breidde het essay uit tot een boek.
Toevallig (of niet) keek ik ook naar de Netflix-documentaire Becoming over Michelle Obama. Ik ontdekte wel wat (onverwachte) overeenkomsten. Beide verhalen draaien om de vraag: hoe houdt een vrouw zich staande? Nee, het is meer dan dat: hoe wordt een vrouw in een patriarchale cultuur, een vrouw in een minderheidsgroep, wie zij is? Hoe kan zij haar ambities waarmaken als het moederschap (om maar iets te noemen) direct betekent dat zij – en niet haar man – de plannen moet bijstellen?
In het woord vooraf schrijft Isik over zijn moeder:
Ze wilde als jonge vrouw niet hetzelfde pad bewandelen als de generatie voor haar, maar hogerop komen. Ze was eenzaam in haar strijd; er was geen vrouwenbeweging waarbij ze zich kon aansluiten, er waren geen medestanders, noch had ze een rolmodel. Leven was overleven voor haar, maar altijd voelde ze dat de wereld groter moest zijn dan het kleine dorp en het verstikkende milieu waarin ze zich bevond; de patriarchale cultuur waarin alle belangrijke besluiten door mannen worden genomen en vrouwen ondergeschikt zijn.
Ik weet nu dat er altijd een plan was, een plan dat ze noodgedwongen regelmatig bijstelde en dat richting gaf aan haar strijd en leven. Dat ze altijd moest manoeuvreren, haar wanhoop moest trotseren en een vastberadenheid aan de dag leggen die waarschijnlijk weinig anderen kunnen opbrengen. En ik weet nu hoe ze tegen alle verwachtingen in de vrouw is geworden die ze nu is.
Sommige zinnen hieruit zou je zo in de trailer van Becoming kunnen plakken. Toch zijn de verschillen natuurlijk ook gigantisch; het eindpunt is bij Isiks moeder de Bijlmer, bij Obama het Witte Huis. Maar het zou beperkend zijn om het eind van zo’n biografisch verhaal ook echt als eindpunt te zien. Isiks moeder zag het als een heilig doel dat haar kinderen verder zouden komen – en het is gelukt, kijk, haar zoon is succesvol schrijver, ook haar dochter ging studeren. De ouders van Michelle Obama hadden ook dat doel, Michelle wilde én ging naar Princeton, Harvard, al zag de decaan van haar middelbare school het ook niet in haar. De strijd tegen een wereld vol discriminatie doe je niet alleen voor jezelf, maar altijd ook (of: vooral) voor je kinderen, voor de volgende generatie.
En dat je in de tussentijd alleen bent, of je niet gezien voelt, is geen reden om het werk, de strijd, te staken; gewoon elke dag je werk doen, zegt Michelle Obama, ‘we can’t afford to wait for the world to be equal to start feeling seen.’ Het verhaal van Michelle is uiteraard nogal zoet en die feministische moraal ligt er wat dik bovenop. Maar ze is een boeiend verteller – net als Murat Isik. (Dat wist ik al, door zijn romans Verloren grond en Wees onzichtbaar, maar lees die boeken ook als je het nog niet wist.)
En misschien komen de beste verhalenvertellers wel uit minderheidsgroepen, uit culturen die generaties lang met verhalen probeerden hun steeds weer aangevallen identiteit overeind te houden. Als je niet tot de dominante cultuur behoort, als studeren niet vanzelfsprekend is of zelfs helemaal geen optie, als tv, bioscoop en internet in jouw wereld nog sciencefiction zijn, als jouw taal en geschiedenis op scholen niet onderwezen worden, dan zijn de verhalen van je ouders en grootouders nog veel belangrijker; de verhalen van de moeders.
Michelle van Dijk 