Monique Burger kreeg het de laatste paar dagen flink te verduren: hoe had ze durven beweren dat arme mensen onfatsoenlijk zijn, hoe durft ze hardop te zeggen dat ze blij is dat ze die niet in haar winkel heeft? In een portret van mijn Rotterdamse medemens deed ik het eerder dit jaar ook: net als Burger legde ik een relatie tussen armoede en uiterlijke verschijning. Weliswaar niet in termen van ‘ongewassen, stinkend, onbeleefd’, maar deels was de constatering hetzelfde: we zijn zo gewend aan ‘ons soort mensen’ dat we vergeten dat er ook nog mensen zijn die anders leven, minder geld hebben, er anders uitzien, etc. Ik schreef:
Tegenover me in het bad zat een vrouw van begin twintig. Ze had hazentanden. In deze tijd toch erg uitzonderlijk, dacht ik, bijna uitgestorven! We zijn toch allemaal in de gouden jaren negentig bebeugeld en strakgetrokken, we hebben nog niet allemaal de gebleekte, perfect gevormde Amerikaanse Joker-grijns op ons gezicht, maar toch: wie heeft er anno 2013 nog hazentanden? Ik dacht aan andere voorbeelden van hetzelfde gezicht: scheve tanden, of juist weer bruine tanden. Geen geld voor de tandarts of het was niet belangrijk genoeg. Gebrek aan kennis of gebrek aan geld, hoe dan ook: de armoede is nog niet uitgestorven.
Monique Burger zag hetzelfde: doordat haar Nieuwe Boekhandel een ophaalpunt was voor het gratis Droomboek, kwamen er mensen in de winkel die er anders uitzagen dan de vaste klandizie. Mensen die zij blijkbaar in het dagelijks leven in Amsterdam niet tegenkomt. Ze moet soms lachen om deze mensen, ze maakt zich er zorgen om dat er door dat gratis boek geen tijd is voor de gewone verkoop en ze miste deze klanten nooit zo, want ze kopen alleen maar een pen of een envelop.
Een ondernemer mag commercieel denken en mag blij zijn met A-klanten. (De armere klanten afkeuren als ‘onfatsoenlijk’ is niet zo chic.) Maar ik zou het veel interessanter vinden om de vraag te stellen waarom een grote onderklasse en een deel van de middenklasse niet in boekhandels komt – als lezer, schrijver en docent en vooruit, ook om met de ondernemers mee te denken. Ik bedoel, wie zegt dat er niets te halen valt bij mensen met weinig geld? De Lidl is er groot mee geworden.
Ten eerste, er zijn nu eenmaal mensen die niet lezen. Waarom zou je überhaupt boeken kopen? Waarom zou je lezen? Er is toch bewegend beeld. Dat mogen mensen best zelf weten, vind ik. Maar niet voor hun kinderen, kinderen moeten opgroeien met een minimum aantal boeken in huis. Dan willen ze later misschien zelf ook nog eens wat lezen. Dus lang leve de leesbevordering.
Ten tweede, er zijn mensen die denken dat ze niet van lezen houden, maar ze hebben nooit ontdekt dat er ook voor hen wel leuke boeken zijn. En zoek dan maar eens iets moois uit in een boekhandel waar ze stiekem om je gniffelen. Ik zou zeggen: er moet jaarlijks zo’n actie zijn waarbij je een gratis boek mag afhalen, maar dan een eigen keuze. Dan ontdek je misschien wel je favoriete genre.
Ten derde, er is een bibliotheek. Ik koop zelf maar weinig boeken en ik kom vaker in de bieb dan in de boekhandel. Mijn kinderen zijn gratis lid van de bieb. Ik kan drie keer verlengen, dan heb ik boeken dus al gauw drie maanden in huis. Waarom zou ik nog kopen?
Ten vierde, er is internet. Zo af en toe krijg ik ook via via het aanbod van een usb-stick met duizend boeken, het nieuwste spul er ook bij. Ik stuur altijd een berichtje terug: ‘Je weet toch dat ik m’n geld wil verdienen met boeken?’ Ik lees niet digitaal en ik begin niet aan illegale downloads, maar ik ben dan ook een liefhebber. Wat ik hier wel van geleerd heb: er zijn veel meer mensen die boeken lezen dan die boeken kopen. Ook mensen van wie je het niet verwacht, lezen soms enorm veel. Ze hebben alleen niet veel boeken in huis staan, want: boeken zijn duur. Maar gratis op een stickie? Tuurlijk.
Ja, want mag dat eens gezegd worden: boeken zijn duur als je niet veel geld hebt. We hebben een vaste boekenprijs in Nederland, goede boeken worden niet weggegeven bij twee pakjes boter en de betere boekhandel kan niet stunten met prijzen. Polare is de Aldi niet. En dat is juist voor deze doelgroep erg jammer, want kijk: als je met een bonnetje een boek gratis krijgt, komen ze wel. Als je bij een mooi lokkertje ook een passend aanbod tegen nog ’s een laag prijsje doet, blijven ze echt wel langer in de boekhandel hangen.
Maar dan komen we bij puntje 6: als de betere boekhandel zou stunten (als dat al mocht) om een bredere klantengroep te creëren, is het winkelen daar niet exclusief genoeg voor de yuppen die er juist zo graag kwamen. Je kunt nooit alle doelgroepen bereiken, toch?
Trouwens, iedereen die wel eens zuiniger heeft moeten leven, weet nog veel meer plekken en manieren om goedkoop boeken te scoren: ruilen, doorgeven, bij de kringloopwinkel, in kleine tweedehands boekwinkeltjes, op de boekenmarkt, bij de witteboekenmarkt, De Slegte… mijn grootste ergernis bij de nieuwe Polare-winkels (vestiging Rotterdam, de andere heb ik nog niet gezien) is dat de ramsj-boeken verspreid over de winkel staan (en het aanbod is beperkter). Het is heerlijk om af en toe een hele stapel goedkope boeken te scoren.
Het moet mogelijk zijn, een boekwinkel als de IKEA. Iedereen komt er, iedereen koopt er. Dat lijkt me de echte uitdaging van een boekhandel.
Oh ja, en al die mensen die zeuren over de vertrutting van de literatuur en de rol van het CPNB of de boekhandel daarin, die denken dat literatuur vroeger zoveel belangrijker was, heeft dus al die tijd niet gezien dat niet iedereen literatuur leest, dat niet iedereen in boekhandels komt. Er zijn meer boeken dan alleen literaire. Als je boeken verkoopt, hoef je dus ook niet te buigen voor de literatuurlezers. En als je literatuur schrijft, is niet iedereen je publiek. Niks nieuws natuurlijk.
Michelle van Dijk 